Σύγχρονα Σολωμικά Προβλήματα
Κριτική Συμβολή
Συνέχεια των «Νεοελληνικών Πηγών», γραμμένο στη δημοτική. Στην ουσία πρόκειται, σε αντίθεση με την αναλυτική ανάπτυξη των Πηγών, για τη συνθετική και θεωρητική επόπτευση του Σολωμικού έργου. Στο μελέτημα αυτό συνεξετάζονται τα κυριότερα σολωμικά προβλήματα, το Εκδοτικό, της Βιβλιογραφίας, των Πηγών, της Βιογραφίας και το Ερμηνευτικό, και τα οποία εξακολουθούν να παραμένουν ακόμη ως σήμερα χωρίς οριστική λύση. Στο Β΄μέρος της μελέτης γίνονται ουσιώδεις φιλολογικές παρατηρήσεις στην έκδοση Πολυλά (1859) και διορθώνονται ορισμένες βασικές παραναγνώσεις: το π΄ολόλευκο εσύσμιξε με τ΄ουρανού τα κάλλη διορθώνεται σε π΄ολονυκτίς εσύσμιξε, επίσης ο ρηματικός τύπος ηχοποντεί στον άπειρο και καθαρόν αέρα σε ουσιαστικό ηχοποντή στον άπειρο, και τα οποία έχει αποδεχτεί η φιλολογική κριτική σήμερα.
[Αναδημοσιεύεται εδώ, ως ενδεικτική, η αρχή του μελετήματος, σελίδες 3-5]
Η σύγχρονη κριτική αντιμετωπίζει, αναμφισβήτητα, με περισσότερη ψυχραιμία (και ψυχρότητα ίσως) το μεγάλο θέμα του Σολωμού. Αντίθετα, η παλαιότερη κινήθηκε με εντονότερο πάθος γύρω στη μορφή του ποιητή. Η κίνησή της, εντούτοις, ήταν συνήθως οριζόντια, σπανιότερα κάθετη, ώστε ν΄αγγίξει τον ποιητικό στοχασμό στη γόνιμη ουσία του. Η συμπυκνωμένη προσπάθεια, μιας πεντηκονταετίας περίπου, να λύσει τα σχετικά ποικιλώνυμα και δυσεπίλυτα προβλήματα, συσσώρευσε τεράστιον όγκο βιβλιογραφίας. Ωστόσο η διερεύνηση του όγκου αυτού σήμερα δίνει στην προσπάθεια το χαρακτήρα της απόπειρας. Στην ουσία, το επίκεντρο της έρευνας ήταν ο ποιητής, όχι η ποίησή του. Οι εξαιρέσεις, βέβαια, δεν έλειψαν, αλλά είναι ελάχιστες και αυτές, από αντίδραση ίσως, κατέληξαν στην υπερβολή (π.χ. του Γιάννη Αποστολάκη).
Η νεώτερη ποίηση, αντίθετα, ανακάλυψε μια βαθύτερη συγγένεια με την ποιητική του Σολωμού. Ο πρωτότυπος εκφραστικός πλούτος, η αισθητική βαρύτητα της λιτής ποιητικής λέξης, η δύναμη της υποβολής, η ακαθόριστη γοητεία του προεκτεινόμενου στοχασμού, που κινείται με ορμή και ένταση ασυνήθιστη, δημιουργούν κλίμα αντίστοιχο προς τη ροπή των νέων αναζητήσεων. Εκφραστικά ο ποιητής, πιο πολύ από κάθε άλλον παλαιότερο, στέκεται πλησιέστερα προς τη νεώτερη ποιητική αγωνία. Γι΄ αυτό σήμερα οι απόηχοι της ιδικής του εκφραστικής φαίνονται να είναι πολλαπλοί.
Στις πρώτες, λοιπόν, δεκαετίες του αιώνα ο Σολωμός, και από τη μια και από την άλλη σκοπιά, έγινε η ηγεμονική μορφή της νέας ελληνικής πραγματικότητας. Σ΄αυτό συνέβαλε, φυσικά, από κάποια άποψη, και η στάση του απέναντι στη γλώσσα, η πρακτική και θεωρητική. Η υψηλή ποιότητα της ποίησής του (η αποδεικτική πραγμάτωση των θεωρητικών του πεποιθήσεων), που γεννήθηκε από τα πιο φτωχά γλωσσικά δεδομένα της τότε εποχής, αποκάλυψε την εσωτερική δύναμη και τις κρυμμένες δυνατότητες της δημοτικής.
Το ενδιαφέρον της κριτικής για τον ποιητή κορυφώθηκε, σαν είδος έσχατης αναλαμπής, την εποχή του εορτασμού για τα εκατό χρόνια από το θάνατο (1857-1957). Στη μετέπειτα περίοδο επέρχεται η κάμψη. Έχει κανείς την εντύπωση πως πήγε να επανέλθει η σιωπή της αντίστοιχης πεντηκονταετίας του περασμένου αιώνα. Η μείωση του κριτικού ενδιαφέροντος ακολουθεί την παράλληλη στροφή των νέων ποιητικών τάσεων. Οι εντελώς σύγχρονες αισθητικές προτιμήσεις και το διάφορο ιστορικό αντίκρυσμα του εθνικού παρελθόντος έχουν οδηγήσει, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, έξω από το ποιητικό κλίμα του Σολωμού. Η απόλυτη έξαρση της ιδεολογίας του και ο ισορροπημένος ποιητικός στοχασμός, εκφρασμένος με αβρότητα και γαλήνη σχεδόν, αντιστρατεύονται τον σύγχρονο σκεπτικισμό και την αγχώδη αναζήτηση. Γι΄αυτό η νέα πραγματικότητα αναζήτησε νέα ποιητικά σύμβολα που εκφράζουν ένα κλίμα περισσότερο οικείο. Έτσι, κατέφυγε, με κάποια ίσως μονομέρεια, σε «αμεσότερους» ποιητές: στην τραγική γυμνότητα του Καβάφη και στη μυστική, αινιγματική οδύνη του Σεφέρη. Ο Σολωμός βέβαια, σαν ποιητική προσωπικότητα, είναι ίσως ο τραγικότερος (σαν ανθρώπινη ύπαρξη αναμφισβήτητα ο Καβάφης), η ποίησή του όμως υποβάλλει την ηρεμία, την ασκητική γαλήνη και απολυτότητα· είναι ο ιλαρός καρπός μιας ταραγμένης διάνοιας.
Το πρόσφατο, λοιπόν, ενδιαφέρον για τον Σολωμό είναι αρκετά περιορισμένο, σε σύγκριση μάλιστα προς το παλαιότερο. Τούτο άλλωστε πιστοποιεί και ο πολύ μικρός αριθμός των σχετικών δημοσιευμάτων της τελευταίας δεκαετίας (1959-1969). Η εκτόνωση αυτή συμβάλλει καλύτερα στην ουσιαστική εξέταση του σολωμικού έργου. Μακριά από τον πληθωρισμό της δημοσιογραφικής επικαιρότητας, σε περίγραμμα αυτοσυγκέντρωσης και σιωπής, η κριτική είναι σήμερα περισσότερο ικανή να αντικρύσει και να προωθήσει αισθητικά τα συναφή θέματα. Απαραίτητη όμως κρίνεται προπάντων η επέμβαση και η παρουσία της φιλολογικής κριτικής, η οποία θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για την κατανόηση και την ερμηνεία του ποιητή.