Σπουδή και Έρευνα της Ελληνικής Εκκλησιαστικής Μουσικής
Το πρώτο, προγραμματικό μελέτημα για την έρευνα της Εκκλησιαστικής μουσικής, στο οποίο καθορίζονται, και οριοθετούνται, οι κυριότεροι άμεσοι και μακροπρόθεσμοι ερευνητικοί στόχοι. Ειδικότερα, προτείνεται η έρευνα και η παρουσίαση των Μουσικών Χειρογράφων, η συστηματική εργογραφία των Εκκλησιαστικών Συνθετών, και η Αναλυτική Βιβλιογραφία των Μουσικών Εντύπων. Σε εισαγωγικό κεφάλαιο ορίζονται οι γενικές αρχές της ειδικής αυτής έρευνας και ο αναγκαίος, πέρα από τη γνώση της μουσικής, ιστορικός, φιλολογικός, και παλαιογραφικός οπλισμός των εξειδικευμένων ερευνητών.
[Αναδημοσιεύεται εδώ το Εισαγωγικό Κεφάλαιο, του οποίου οι επισημάνσεις εξακολουθούν να ισχύουν και για τη σύγχρονη έρευνα.]
Το ενδιαφέρον, σήμερα, για τη σπουδή της ελληνικής Εκκλησιαστικής μουσικής έχει, αναμφισβήτητα, αυξηθεί. Εξάλλου, η βασική διερεύνηση (από τους δυτικούς ερευνητές) της καθαυτό Βυζαντινής περιόδου διευκολύνει, αλλά και έχει περιχαρακώσει, κατά κάποιον τρόπο, το πεδίο της έρευνας. Εντούτοις, τα σύγχρονα δεδομένα προσδιορίζουν σαφέστερα τις εν γένει μουσικολογικές σπουδές και προβάλλουν υπό νέα θεώρηση τις κατευθύνσεις και τους σκοπούς των ειδικών ερευνητών. Πριν, όμως, από κάθε διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων, πρέπει απαραίτητα να ληφθούν υπόψη ορισμένες γενικές αρχές, οι οποίες είναι σύμφυτες με τον χαρακτήρα και την ερευνητική ιδιοτυπία της εκκλησιαστικής μουσικής:
- Εν πρώτοις η ελληνική εκκλησιαστική μουσική (Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή) έχει προπάντων χαρακτήρα παλαιογραφικό. Πρόκειται δηλαδή για τέχνη «νεκρή», που το υλικό της βρίσκεται κρυμμένο, και σχεδόν απρόσιτο, σε πολυάριθμους μουσικούς κώδικες περίπου μιας χιλιετίας. Πρώτιστο, επομένως, καθήκον είναι η κατ΄ αρχήν επισήμανση και μεθοδική συγκέντρωση αυτού του τεράστιου υλικού (που παραμένει ακόμα εντελώς ανεκμετάλλευτο), ενώ, φυσικά, ευκταίος στόχος η τελική δημοσίευση.
- Η όλη εκκλησιαστική μουσική παραγωγή πρέπει να θεωρηθεί σαν αδιάσπαστη ενότητα στην ιστορική της εξέλιξη. Δυστυχώς στο σημείο αυτό η παρανόηση είναι βασική. Εντούτοις, η διαχρονική ιστορική εποπτεία θεωρείται, στο συγκεκριμένο θέμα, αρχή θεμελιακής σημασίας. Είναι, δηλαδή, απαραίτητη η εσωτερική συγκριτική διερεύνηση όλου του υλικού από τον 9ο αιώνα ως τις αρχές του 20ου, χωρίς επιπλέον να αγνοηθεί η σύγχρονη ύλη (προπάντων η προφορική) που εξακολουθεί, ζωντανή και πλούσια, να υπάρχει. Ειδικότερα μάλιστα η περίοδος της Τουρκοκρατίας παρουσιάζει μέγιστο ενδιαφέρον, αφού διαμέσου αυτής σώθηκε ή διαμορφώθηκε η παράδοση. Γιαυτό η μελέτη της μεταβυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής, η τόσο αγνοημένη από όλους (Έλληνες και ξένους), αποτελεί την κυριότερη επιδίωξη στις προγραμματιζόμενες εδώ έρευνες. Με τη σπουδή και την έρευνα της Τουρκοκρατίας θα επισημανθούν οι ποικίλοι σταθμοί ανέλιξης, θα διαπιστωθούν οι τυχόν διαφοροποιήσεις ή επιρροές, θα γίνουν εφικτοί οι συσχετισμοί, ενώ ταυτόχρονα θα διευκολυνθεί η λύση του μεγάλου προβλήματος της ανάγνωσης των παλαιών μελών και της μεταγραφής στο νέο σύστημα. Είναι, πράγματι, αφάνταστος και ανυποψίαστος για τους πολλούς ο μουσικός πλούτος της περιόδου. Ωστόσο το υλικό παραμένει, όπως ειπώθηκε, σχεδόν ανερεύνητο και επομένως οι δογματικοί αφορισμοί (θετικοί ή, ως επί το πλείστον, αρνητικοί) για την εκκλησιαστική μουσική της Μέσης και τελευταίας Τουρκοκρατίας είναι επιστημονικά ανυπόστατοι. Άλλωστε την έρευνα δεν ενδιαφέρει, σε πρώτη μορφή, η αισθητική αποτίμηση, αλλά η ιστορική αλήθεια και αυτήν, κατά κύριον λόγο, υπηρετεί.
- Η ερευνητική αυτή προσπάθεια, στα προηγούμενα πλαίσια, απαιτεί για τον ερευνητή την προϋπόθεση ορισμένων βασικών ιδιοτήτων. Αναμφισβήτητα προέχει η βαθύτατη γνώση της βυζαντινής μουσικής (του νέου και παλαιού γραφικού συστήματος) ή, ακόμα, και η καθόλου μουσικολογική κατάρτιση και παιδεία (κατοχή της ευρωπαϊκής μουσικής και έστω στοιχείων της ανατολικής). Εντούτοις, είναι αυτονόητο ότι για τον ειδικευμένο μουσικολόγο απαιτείται ταυτόχρονα γερός ιστορικός, φιλολογικός και παλαιογραφικός οπλισμός. Επίσης, απόλυτη γνώση (ίσως, σε μια προέκταση, βίωση) της ορθόδοξης λατρείας (γνώση του τυπικού, της υμνολογίας, κλπ), εφόσον η βυζαντινή μουσική είναι αποκλειστικά εκκλησιαστική και, μάλιστα, συνδεδεμένη αναπόσπαστα με την Ορθοδοξία.