Αρχική » Βιβλία » Αυτόγραφο (1816) του "Μεγάλου Θεωρητικού" του Χρυσάνθου

Αυτόγραφο (1816) του "Μεγάλου Θεωρητικού" του Χρυσάνθου

Αυτόγραφο (1816) του

[Αναδημοσιεύονται εδώ τα πιο χαρακτηριστικά μέρη της τόσο ενδιαφέρουσας αυτής ανακάληψης]

Το «Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής» αποτελείται στην πραγματικότητα από δύο μέρη : το πρώτο, το καθαρά θεωρητικό, και ένα δεύτερο, ιστορικό, που είναι ουσιαστικά μια ευσύπονη αλφαβητική προσωπογραφία των κυριοτέρων συνθετών της εκκλησιαστικής μουσικής. Αναλυτικότερα τα περιεχόμενα του έχουν ως εξής:

  • (Σελ. ε΄ - ιά). Πρόλογος [του εκδότη Παναγιώτη Γ. Πελοπίδη.]
  • (Σελ. ιβ΄ - ιγ΄). Πίναξ των κεφαλαίων του Α΄ βιβλίου [στην πραγματικότητα αναλυτική καταγραφή όλων των περιεχομένων]
  • (Σελ. 1 – 222) Μέρος Πρώτον : Μουσικής Θεωρητικής και πρακτικής βιβλία [Α΄ - Ε΄].
  • (Σελ. I - LV) Μέρος Δεύτερον : Αφήγησις περί αρχής και προόδου της μουσικής.
  • (Σελ. LV - LVII) Πώς προσιτέον τη μουσική [υποδείξεις σε διδάσκοντες και διδασκόμενους].
  • (Σελ. LVIII) Διόρθωσις παροραμάτων τινών τυπογραφικών.
  • (Σελ. LIX – LXIV) Κατάλογος συνδρομητών.

Βασικό ζήτημα, που συνδέεται άμεσα με την έκδοση, είναι η σχέση του συγγραφέα με αυτήν. Ο ίδιος ο εκδότης βεβαιώνει στον πρόλογο (σελ. ι΄) : «Το σύγγραμμα τούτο έλαβα προ ετών δώδεκα μαθητεύων εις Κωνσταντινούπολιν από τον ρηθέντα ελλόγιμον συγγραφέα του και σεβάσμιόν μου καθηγητήν». Ωστόσο, πέρα από αυτήν την αναφορά, καμιά άλλη μαρτυρία δεν υπάρχει που να σχετίζει τον ίδιο τον Χρύσανθο με την έκδοση του έργου. Δεν πρέπει επομένως να αποκλειστούν ορισμένες τυπογραφικές παρεμβάσεις του εκδότη. Το πιθανότερο είναι ο γενικός τίτλος του έργου και η όλη διάταξη της ύλης να οφείλονται στην επινόηση του Παναγιώτη Γ. Πελοπίδη. Και πρέπει ακόμη να προστεθεί ότι στον κατάλογο των Συνδρομητών μνημονεύεται, για 3 σώματα, και ο «πανιερώτατος άγιος Δυρραχίου Κύριος Χρύσανθος». Αυτό το τελευταίο αποτελεί μια έμμεση ένδειξη του πόσο ξένος υπήρξε ο συγγραφέας από τη συγκεκριμένη αυτή έκδοση του έργου του.

Ωστόσο, δεν είναι αμάρτυρη από αλλού μόνο η σχέση του Χρύσανθου με την παρούσα έκδοση. Το ίδιο αμάρτυρη παραμένει, μέχρι στιγμής, και η ύπαρξη του έργου πριν από την έκδοση της Τεργέστης. Και ενώ π.χ. έχουν επισημανθεί ορισμένα άλλα αυτόγραφα του Χρυσάνθου, εντούτοις για την «Εισαγωγή» ή το «Θεωρητικό» δεν υπήρξε μέχρι σήμερα τέτοια δυνατότητα. Πρέπει όμως να λεχθεί ότι σώζεται και λανθάνει τουλάχιστον ένα αυτόγραφο του «Μεγάλου Θεωρητικού». Ήδη από το 1952 είχε δημοσιευτεί η ακόλουθη περιγραφή του υπ’ αρ. 18 χειρογράφου της Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνας :

Χαρτ. Διαστ. 0,172x0,113. Αιών ΙΘ΄ Φ. 127.

Αδήλου, Βιβλίον περί μουσικής. Εν αρχή (φ. 1-15, 19β-28) προτάσσεται «αφήγησις προεισοδιώδης περί αρχής και προόδου της μουσικής» και (φ. 15β – 19α) «κατάλογος των διδασκάλων και μελωδών καταστρωθείς υπό Κυρίλλου επισκόπου Τήνου» Από φ. 29α μουσικής θεωρητικής και πρακτικής βιβλία, κεφάλαια και παράγραφοι, μετά γυμνασμάτων μουσικών, σχημάτων και πινάκων.

Φ. 127α : Γέγραπτο χειρί βίβλος, αρχομανδρίτου χρυσάνθου οφρ’ ες χρήσιν ή Γρηγορίου αωις Σεπτεμβρίου βα.

Κώδιξ με καλαισθησίαν και μεγίστην επιμέλειαν γεγραμμένος. Ο συγγραφεύς του έργου εκ των προλεγομένων αυτού αποδείκνυται γνώστης βαθύς του θέματος, παραθέτων πλην του καταλόγου των μουσικοδιδασκάλων ους ανέδειξεν ο χρόνος και την σχετικήν μουσικήν βιβλιογραφίαν (φ. 19β). εν φ. 12β η υποσημείωσις δι άλλης χειρός : αρμονικά στοιχεία και περί ρυθμών πραγματείαι εξεδόθησαν υπό Ι. Μεουρσίου εν Λουγδούνω, εις 4ον 1616 και υπό Μάρκου Μεϊβομίου, υπό την επιγραφήν, Συγγραφείς μουσικοί αρχαίοι, εν Αμστελοδάμω 1654, εις 4ον.

Η βυρσίνη στάχωσις, φέρουσα εις το νώτον χρυσά κοσμήματα, διατηρείται καλώς. (Τ. Αθ. Γριτσόπουλος, Κατάλογος των χειρογράφων κωδικών της Βιβλιοθήκης της Σχολής Δημητσάνης, «Επετ. Εταιρ. Βυζαντ. Σπουδών» 22 (1952) 200 – 01).

Οι ενδείξεις από την περιγραφή αυτή ήταν φανερές : α) η διαβεβαίωση του βιβλιογραφικού ότι γέγραπτο χειρί αρχιμανδρίτου Χρυσάνθου, β) η μνεία οφρ’ ες χρήσιν ή Γρηγορίου γ) η εύγλωτη χρονία αωις΄ [1816], δ) ορισμένοι από τους τίτλους, όπως «αφήγησις προεισοδιώδης περί αρχής και προόδου της μουσικής», «μουσικής θεωρητικής και πρακτικής βιβλία, κεφάλαια. κλπ.», όλα αυτά έδειχναν καθαρά ότι ίσως επρόκειτο για αυτόγραφο του «Μεγάλου Θεωρητικού» του Χρυσάνθου. Πράγματι, ο επιτόπιος έλεγχος στη Βιβλιοθήκη Δημητσάνας (Μάρτιος 1969) βεβαίωσε οριστικά την εικασία.

Η ύπαρξη αυτογράφου ενός βιβλίου τόσον σημαντικού για την καθόλου ιστορία της εκκλησιαστικής μουσικής θεωρίας και πράξης αποτελεί αναμφισβήτητα πολύτιμο ιστορικό δεδομένο. Πολύ περισσότερο, όταν πρόκειται για βιβλίο που έχει επιμεληθεί άλλος εκδότης. Από την άποψη αυτή αποκτά ιδιαίτερο ενδιαφέρον η σύγκριση ανάμεσα στο έντυπο και το αυτόγραφο. Καταρχήν, αναλυτικά και κατά σειράν, τα περιεχόμενα του χειρογράφου έχουν ως εξής (η αρχική αρίθμηση του συγγραφέα κατά σελίδες, λατινική στο πρώτο μέρος, αραβική στο δεύτερο) :

  • (Σελ. I-LIII) Αφήγησις προεισοδιώδης περί αρχής και προόδου της μουσικής.
  • (Σελ. LIV – LVI) Πώς προσιτέον τη μουσική.
  • (Σελ. 1 – 205) Μουσικής θεωρητικής και πρακτικής [βιβλία Α΄ - Δ΄.]
  • (Σελ. 206 – 15) Ενταύθα παρατίθεται, άπερ ηρωτήθηκαν οι της ημετέρας μουσικής σχολής μαθηταί επί της εν τω Πατριαρχείω γενομένης συνοδικής ανακρίσεως του ημετέρου της μουσικής συστήματος κατά το αωιςον έτος.
  • (Σελ. 215) Γέγραπτο χειρί βίβλος αρχιμανδρίτου / Χρυσάνθου οφρ’ ες χρήσιν η Γρηγορίου / αωις Σεπτεμβρίου βα

Όπως γίνεται αμέσως φανερό, η ομοιότητα του αυτογράφου με το έντυπο δεν είναι απόλυτη. Πρώτον, υπάρχει εμφανής διαφορά στην όλη δομή και τη διάταξη της ύλης. Δηλαδή, το Α΄ μέρος, το ιστορικό, επιτάσσεται στην έκδοση. Γι’ αυτό και ο ειδικός χαρακτηρισμός του χφ «προεισοδιώδης» εγκαταλείφθηκε στο έντυπο ως ανακόλουθος πλέον. Απεναντίας, το Β΄ μέρος, το καθαρά θεωρητικό έγινε τώρα πρώτο. Ένα δεύτερο στοιχείο ουσιαστικής διαφοράς είναι ότι στο χειρόγραφο επισημαίνονται δυό καίριες παραλείψεις. Πρόκειται για τις σελίδες του εντύπου 63 – 93, δηλαδή τα κεφαλ. ε-ιε΄ του Β΄ βιβλίου, και τις σελ. 174 – 222, δηλαδή ολόκληρο το Ε΄ βιβλίο, κεφαλ. α΄ - ζ΄. Ωστόσο και για τις δυο αυτές παραλείψεις σημειώνεται στο χειρόγραφο : για την πρώτη «έπεται κεφαλ. ε΄ περί ρυθμού [ … ] κεφάλ. ιγ΄ περί χειρονομίας. Ταύτα τα κεφάλαια ουκ εγράφησαν εν ταύτη τη βίβλω δι’ αίτησιν του κεκτημένου» («[…] δι’ αίτησιν του κεκτημένου», εννοεί του Γρηγορίου), (σελ. 112)· για τη δεύτερη «έπεται το περί μελοποιΐας κεφάλαιον ο ουκ εγράφη ενταύθα» (σελ. 205). Αντίθετα, οι ερωταποκρίσεις των σελ. 206 – 15 του αυτογράφου δεν υπάρχουν στην έκδοση.

Πέρα ωστόσο από τις διαφορές αυτές στη γενική διάταξη της ύλης, υπάρχουν ακόμη και ορισμένες άλλες στην επιμέρους διατύπωση των κεφαλαίων. Καταρχήν, πολλά σημεία στην έκδοση αναπτύσσονται αναλυτικότερα απ’ ό,τι στο χειρόγραφο, άλλοτε πάλι μερικές σημειώσεις στο χειρόγραφο εντάσσονται κανονικά στο έντυπο κείμενο, ενώ αλλού προστίθενται νέες, συμπτύσσονται ή αντιμετατίθενται κεφάλαια και γενικά παρουσιάζεται σε πολλά μια απλούστερη γλωσσική διατύπωση. Ειδικότερα, στο Β΄ μέρος, το ιστορικό, προστίθενται στον αλφαβητικό κατάλογο των συνθετών ονόματα ή λεπτομέρειες που τις αγνοεί το χειρόγραφο, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει σπανιότερα. Εντούτοις, τα επιπλέον του χειρογράφου είναι σε μερικές περιπτώσεις πάρα πολύ χρήσιμα. Το σημαντικότερο είναι αυτό που αναφέρεται στην ανάληψη της πρωτοψαλτείας από τον Παναγιώτη τον Χαλάτζογλου, ο οποίος, καθώς σημειώνει το χειρόγραφο (σελ. XLIV) «εισεδέχθη πρωτοψάλτης υπό Παϊσίου πατριάρχου του από Νικομηδείας εν τη Μεγάλη Εκκλησία». Δεδομένου ότι ο Παΐσιος πατριάρχευσε στα χρόνια 1721 – 1726, πρέπει τώρα πια να θεωρήσουμε ως μέγιστο δυνατό όριο για την ανάληψη της πρωτοψαλτείας από τον Χαλάτζογλου το έτος 1726 αντί του 1728 που ήταν μέχρι σήμερα γνωστό.

Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής

Ωστόσο, το σημαντικότερο από την επισήμανση του αυτογράφου είναι ότι προωθούνται δύο βασικά ζητήματα : ο χρόνος συγγραφής και η πατρότητα του έργου. Μέχρι σήμερα, η μόνη δυνατή χρονολόγηση για τη συγγραφή του «Μεγάλου Θεωρητικού» ήταν η αόριστη ένταξη προ του 1819. Και τούτο, γιατί ο ίδιος ο εκδότης σημειώνει στον Πρόλογο ότι «το σύγγραμμα τούτο έλαβα προ ετών δώδεκα [δηλαδή το 1820] μαθητεύων εις Κωνσταντινούπολιν από τον ρηθέντα ελλόγιμον συγγραφέα του και σεβασμιόν μου καθηγητήν». Από την άλλη πάλι, στην αναγραφή των συνθετών και των δασκάλων ο μεν Γρηγόριος μνημονεύεται στο έντυπο ως «ο νυν λαμπαδάριος» (σελ. XXXV), ο δε Μανουήλ ως «ο νυν πρωτοψάλτης» (σελ. XXXIX). Όπως είναι γνωστό, τον Μανουήλ διαδέχθηκε στην πρωτοψαλτεία ο ίδιος ο Γρηγόριος τον Ιούνιο του 1819. είναι ακριβώς η χρονία που μέχρι στιγμής μπορούσε να θεωρηθή έμμεσα το terminus ante quem για την συγγραφή του «Μεγάλου Θεωρητικού». Τώρα το αυτόγραφο μειώνει το όριο αυτό στο 1816. Αν όμως ληφθεί υπόψη ότι η μεταρρύθμιση πραγματοποιήθηκε το 1814, ότι το σωζόμενο αυτόγραφο είναι στην πραγματικότητα αντίγραφο για να χρησιμεύσει στις διδακτικές ανάγκες του Γρηγορίου, και ότι η διδασκαλία στη νεοϊδρυθερίσα τότε (1815)μουσική Σχολή προϋποθέτει ασφαλώς την άρτια συγκρότηση του νέου θεωρητικού συστήματος, τότε δεν είναι δύσκολο να τοποθετήσει κανείς τη συγγραφή του έργου στα χρόνια 1814 – 1815 ή ακόμη και λίγο ενωρίτερα, στα 1813 -1814. Πάντως η μνεία της λαμπαδαρίας του Γρηγορίου μπορεί να ορίσει ως ελάχιστο terminus post quem το 1811, αν υποτεθεί ότι ο Χρύσανθος είχε καταπιαστεί με τη σύνθεση του «Μεγάλου Θεωρητικού» πριν από την επίσημη καθιέρωση του νέου συστήματος, πράγμα που δεν μπορεί βέβαια κανείς να αποκλείσει.

Το άλλο ζήτημα, δηλαδή της πατρότητας του έργου, δεν είχε τεθεί ποτέ, ούτε φυσικά και σήμερα τίθεται. Ωστόσο, πρώτη φορά γίνεται γνωστό ότι υπάρχει ένα τμήμα παρέμβλητο. Πρόκειται για τον αλφαβητικό κατάλογο «των διδασκάλων και μελωδών» που ενσωματώνεται στο Β΄ μέρος του έργου (σελ. XXXIII – XLII). Στην πραγματικότητα είναι κατάλογος του επισκόπου πρώην Τήνου Κυρίλλου του Μαρμαρηνού. Στο αυτόγραφο του Χρυσάνθου (σελ. XXIX) προτάσσεται του Καταλόγου η ακόλουθη ένδειξη : Από ταύτης ουν της εποχής [από Ιωάννου του Δαμασκηνού] έως εις τους ειδικούς μας χρόνους όσους διδασκάλους μελωδούς εκκλησιαστικούς ανέδειξεν ο χρόνος, ιδού κατ’ αλφάβητον ονομαστί κατελέγονται. Ο δε κατάλογος ούτος κατεστρώθη υπό Κυρίλλου επισκόπου Τήνου, επί Ιωάννου πρωτοψάλτου. Επίσης, στο στοιχείο Κ, όταν μνημονεύεται ο ίδιος ο Κύριλλος (σελ. XXXV), υποσημειώνεται από τον Χρύσανθο : Ούτος εποίησε και τούτον τον κατάλογον των διδασκάλων της εκκλησιαστικής μουσικής. Και οι δύο αυτές ρητές μαρτυρίες έχουν αφαιρεθεί στο έντυπο, ίσως από πρωτοβουλία του εκδότη. Πάντως στον Κύριλλο φαίνεται να ανήκει μόνο η ψιλή αναγραφή των ονομάτων, οι υπόλοιπες πληροφορίες είναι του Χρυσάνθου. Γι’ αυτό ασφαλώς στο έντυπο καταχωρίζονται σε υποσημειώσεις (στο χειρόγραφο απεναντίας είναι ενσωματωμένες στο κύριο κείμενο). Η διευκρίνιση αυτή, χρήσιμη γενικότερα για την επιστημονική έρευνα, δεν μπορεί να μειώσει φυσικά την αξιοπιστία του Χρυσάνθου. Η αυτόγραφη δήλωση δείχνει αντίθετα ότι η παράλειψη στο έντυπο οφείλεται μάλλον στον ζήλο του εκδότη Παναγιώτη Γ. Πελοπίδη.

Το «Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής» του Χρυσάνθου αποτελεί, εκτός των άλλων, και ένα ισχυρό τεκμήριο για τις γενικότερες επιδόσεις του ελληνισμού στα αμέσως προεπαναστατικά χρόνια. Πρόκειται άλλωστε για βιβλίο μνημειώδες και κλασικό στο είδος του. Η αυστηρή επιστημονική συγκρότηση, η ισορροπία στη δομή και στη σύνθεση, επίσης η βαθιά και ευμέθοδη γνώση του θέματος, προπάντων η ολοκληρωμένη σύλληψη του επαναστατικού για την εποχή του νέου μουσικού συστήματος, όλα αυτά εξακολουθούν να κάνουν το έργο μοναδικό και πάντα επίκαιρο. Από την άποψη αυτή, η επισήμανση ενός αυτογράφου του, και μάλιστα διαφορετικού εν μέρει από τη γνωστή εκδοτική μορφή, πρέπει να θεωρηθεί ως χρήσιμο επιστημονικό δεδομένο. Πολύ περισσότερο σήμερα που η σπάνια έκδοση του 1832 μπορεί να είναι ευρύτερα προσιτή χάρη στην πρόσφατη φωτομηχανική της επανέκδοση.

Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής